اقتصاد مردمی در افق تمدن نوین اسلامی
دوره آموزشی «درسگفتار اقتصاد مردمی در افق تمدن نوین اسلامی» توسط پژوهشکده تمدن اسلامی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی از تاریخ 2 آبان ماه 1403 بصورت حضوری و مجازی شروع میشود.
اشتراک سوسیالیسم و کاپیتالیسم در بهرهکشی از انسان، تبدیل به ضربالمثلهایی در ادبیات اقتصاد سیاسی شده است. یک گفته مشهور در این زمینه که برخی آن را به جان کنت گالبرایت اقتصاددان آمریکایی نسبت دادهاند، این است که «در سرمایهداری، انسان از انسان بهرهکشی میکند؛ در سوسیالیسم، دقیقا بالعکس»(Rosser & Rosser, 2018: 53). واقعیت نیز همین است. این شعار کارل مارکس که گفت «از هر کس به اندازه توانش، به هر کس به اندازه نیازش»(Marx, 1875:11)، جامعهای را ترسیم میکند که در آن، هیچ اهمیتی ندارد که یک انسان چقدر سختکوشی میکند، چقدر موفق میشود و چقدر ایجاد ارزش میکند؛ چرا که نمیتواند مالک نتایج تلاش خود باشد. در جامعه سرمایهداری نیز، چنانکه شهید مطهری(ره) به دقت توصیف کرده است، سرمایهدار نیروی کار کارگر را میخرد، با این نیروی کار، اضافه ارزش ایجاد میکند و این اضافه ارزش را -که مولود نیروی کارگر است و طبعا باید متعلق به خود او باشد- میفروشد و سود میبرد و این، عین استثمار و بهرهکشی است(مطهری، مجموعه آثار، ج 20: 480).
فرجام این نظامهای مبتنی بر استثمار انسان، یا توزیع برابر فقر بوده است یا شکاف طبقاتی عظیم در جامعه. کمونیسم با الغای مالکیت خصوصی، انگیزه خلق ثروت در انسان را کشت و سرمایهداری، با توزیع ناعادلانه ثروت، اکثریت جامعه را از ثروت خلق شده، محروم کرد. بر اساس گزارشی که نوامبر 1984 از وضعیت اقتصادی اتحاد جماهیر شوروی منتشر شد، 40 درصد مردم این اتحادیه در فقر زندگی میکردند(Johnson, 1984). وعدههای فرصتهای برابر و رفاه مشترک کمونیسم، زیر بار نابرابریهای سیستمی و تضادهای ذاتی فرو ریخته بود. «ویکتور زاسلاوسکی»، استاد جامعه شناسی سیاسی دانشگاه لنینگراد، جمع بندی دقیقی از فرجام ایدئولوژی کمونیسم ارائه کرده است: «هدف اصلی مارکسیسم -از بین بردن نابرابری، ریشه کن کردن همه علل از خود بیگانگی انسان و ایجاد یک جامعه بی طبقه- محقق نشد. برعکس، در اتحاد جماهیر شوروی، یک سیستم ریشهدار نابرابری اقتصادی و اجتماعی پدید آمده است»(Zaslavky, 1980). نظام سرمایهداری نیز سرنوشت بهتری نسبت به نظام مارکسیستی نیافت. وعده رفاهی که این نظام داده بود، صرفا برای صاحبان سرمایه محقق شد. سال 2015 میلادی جوزف استیگلیتز در کتاب «شکاف بزرگ» دادههای حیرت انگیزی منتشر کرد که نشان میداد ثروت یک درصد از جمعیت جهان، معادل ثروت 99 درصد از جمعیت جهان است(Stiglitz, 2015). دارون عجم اوغلو، اقتصاددان شهیر موسسه ماساچوست، وضعیت اقتصاد جهان در سال 2023 میلادی را اینگونه توصیف می کند: «جهان در چنگال یک بحران فراگیر اسیر شده است. شکاف میان فقیر و غنی در بسیاری از کشورها عمیقتر شده است»(Acemoglu, 2023).
در زمانه ناکامی مکاتب بشری در تامین رفاه و سعادت ملتها، انقلاب اسلامی ایران داعیهدار ایجاد تمدنی نوین بر اساس آموزههای اسلامی است که در نظام اقتصادی مطلوب آن، بهرهکشی انسان از انسان نفی، و بر تامین شرایط و امکانات کار برای همه مردم تاکید و تصریح شده است(قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران). به عبارت دیگر، در افق تمدنی انقلاب اسلامی، راه پایان دادن به استثمار انسان، تامین شرایط و امکانات کار برای همگان عنوان شده است. علاوه بر این، رهبران انقلاب اسلامی، موفقیت دولت اسلامی در دستیابی به اهداف اقتصادی خود و رسیدن کشور به استغناء را نیز منوط به مشارکت آحاد مردم در اقتصاد میدانند. حضرت امام خمینی(ره) میفرمایند: «دولت، چنانچه کراراً تذکر دادهام، بی شرکت ملت و توسعه بخش¬های خصوصی جوشیده از طبقات محرومِ مردم و همکاری با طبقات مختلف مردم، با شکست مواجه خواهد شد»(صحیفه امام خمینی(ره)، ج 19، ص 158). حضرت آیتالله خامنهای نیز میفرمایند: «برای اینکه بتوانیم کشور را از لحاظ ثروت ملی به حد استغناء و بینیازی برسانیم، باید سرمایهگذاری و فعالیت اقتصادی و تولید ثروت در معرض انتخاب همه آحاد فعال کشور قرار بگیرد؛ یعنی همه باید بتوانند در این زمینه فعالیت کنند»(آیتالله خامنهای، 1385).
باوجود غنای نظری معارف انقلاب اسلامی و تصریحات قانون اساسی، بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیتاللهالعظمی خامنهای(مد ظله العالی) در سخنرانی نوروزی سال 1402، اوضاع کشور گویای آن است که هدف مردمیسازی اقتصاد محقق نشده و ریشه این عدم تحقق، در تدوین نشدن الگوی مد نظر انقلاب اسلامی برای مشارکت آحاد مردم در اقتصاد است: «یکی از اشکالات مهمّی که ما داریم، این است که روی راههای مشارکت مردم فکر نکردهایم. من همین جا به مسئولین محترم، به صاحبنظران اقتصادی، به کسانی که علاقهمند به سرنوشت کشورند توصیه میکنم بنشینند راههای مشارکت عموم مردم در مسائل اقتصادی را پیدا کنند»(آیتالله خامنهای، 1402).
در رابطه با مقوله مشارکت مردم در عرصههای مختلف، انقلاب اسلامی ایران تجارب زیسته موفقی دارد. در مواردی نظیر نهضت سواد آموزی، جهاد سازندگی، دفاع مقدس، بلایای طبیعی و... انقلاب اسلامی ایران موفق شده است با حضور و مشارکت مردم، موانع کوچک و بزرگ فراوانی را پشت سر بگذارد(سلیمانی و حسینی، 1398). با مراجعه به اندیشه رهبر معظم انقلاب اسلامی(مد ظله العالی) میتوان دریافت ایشان معتقدند مانند تجربه دفاع مقدس که مردم وارد میدان شدند و پیروزی حاصل شد، در اقتصاد نیز با ورود مردم، موفقیت حاصل خواهد شد؛ «هر جا مردم وارد شدهاند ما پیشرفت کردهایم. در دفاع مقدّس مردم وارد شدند، ما پیروز شدیم؛ در مسائل سیاسی کشور مردم هر جا وارد شدند ما پیروز شدیم؛ در مسائل اقتصادی هم همین جور است؛ [اگر] مردم وارد بشوند، آحاد مردم وارد بشوند، ما پیروز خواهیم شد، موفّق خواهیم شد؛ منتها مردم چه جور وارد بشوند؟ باید نقشهی ورود مردم در حوزهی اقتصادی را به مردم نشان داد»(آیتالله خامنهای، 1402).
این درس گفتار درصدد آن است که ضمن آسیبشناسی نظامهای سرمایهداری و کمونیستی، به تحلیل و تبیین اقتصاد مردمی در افق تمدن نوین اسلامی بپردازد.
سرفصلها و محتوای دوره آموزشی:
مردم در اقتصاد سرمایهداری
مردم در اقتصاد کمونیستی
مردم در اقتصاد اسلامی
سازکار مردمیسازی اقتصاد
نقش دولت در اقتصاد مردمی
با هدف افزایش دانش نظری
آشنایی با وجوه تمایز اقتصاد اسلامی با نظام های سرمایه داری و کمونیستی
آشنایی با الگوی مطلوب اقتصاد مردمی بر اساس مبانی تمدن اسلامی
شرکت در این دوره برای چه کسانی مفید است؟
شرکت در این دوره برای دانشجویان رشتههای اقتصاد، علوم سیاسی، مدیریت/ کارآفرینان/ مدیران اقتصادی، پژوهشگران و برای تمامی متخصصان و علاقمندان علوم انسانی مفید است.
مدت زمان دوره : 10 ساعت ( 5 جلسه 2 ساعته ) 5 روز
زمان برگزاری: روزهای یکشنبه و چهارشنبه، ساعت 13 تا 15 تاریخ شروع دوره: 2 آبان ماه 1403
با ارائه گواهینامه معتبر و مورد تأیید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری دارای ارزش علمی و اداری و قابل ترجمه
کانال ایتای مرکز: eitaa.com/mataihcs
مشاوره: 88624485
در صورت نیاز به شماره 09104107131 پیام بدهید
تهران- بزرگراه کردستان- نبش خیابان دکتر صادق آئینه وند (64 غربی)
مدیریت ترویج دستاوردهای پژوهش های علوم انسانی