درسگفتار «از روایت تا گفتمان : چالش های نشانه- معنایی متن ادبی»

پژوهشکده زبان و ادبیات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری مرکز ادبیات فارسی و تحقیقات عرفانی دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب برگزار می کند:

درسگفتار «از روایت تا گفتمان : چالش های نشانه- معنایی متن ادبی»

دکتر حمیدرضا شعیری

هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس

روایت چیست؟ روایت کلاسیک چه تفاوتهایی با روایت مدرن دارد؟ روایت مدرن از کجا آغاز می شود؟ چالشهای روایی کدامند؟ چگونه روایت در درون خود دچار زایش می گردد؟ چگونه و تحت چه شرایطی روایت کنشی جای خود را به روایت تنشی- عاطفی می دهد؟ برای پاسخ به این پرسش ها، نمونه های ادبی مورد تجزیهتحلیل قرار خواهند گرفت.

در کنار مساله روایت به بحث گفتمان خواهیم پرداخت تا مشخص شود چه تفاوت هایی بین روایت و گفتمان از نظر اصلاح شناسی و سپس روش شناسی علمی وجود دارد. پرسش های مطرح عبارتند از : گفتمان چیست و چه معناهایی را در خود مستتر دارد ؟ چگونه گفتمان در فرآیندی چالشی قرار گرفته و با عبور از وضعیت های مطلق گرا به وضعیتی چندسویه شرایط را برای استحاله آماده می سازد ؟ فرایند گفتمانی می تواند از وضعیت لنگراندازی مطلق تا لغزش های غیر قابل کنترل پیش رود.

از میان انواع نظام‌های گفتمانی، چهار نظام مهم و اثر‌گذار در تحلیل گفتمان ادبی و روایت عبارتند از نظام کنشی، نظام تنشی و نظام شوِشی، نظام تطبیقی. در نظام کنشی آنچه که کنش‌گران را به حرکت وامیدارد، تصاحب ابژه ارزشی است که یا از طریق فرآیند تجویزی و یا مجابی تحقق می‌یابد. در نظام گفتمانی با ویژگی تنشی همه چیز متفاوت است. در چنین نظامی، تنش که ما آن را میزانی از انرژی و قدرت با دو ویژگی فشاره‌ای و گسترهای می‌دانیم، محور اصلی فرآیند روایی را تشکیل می‌دهد. بنا بر این، یا کنش کاملا متکی به تنش است و یا اینکه اهمیت چندانی ندارد چرا که تنش مرکز اصلی فرایند روایی را اشغال نموده و با انرژی بالا جریان روایی را تحت نظارت خود قرار می‌دهد. در نظام روایی کنش‌محور هر کنش‌گری دارای نقشی است و بر اساس آن تا پایان فرآیند روایی عمل میکند. کنش‌ها یا بر اساس برنامه و یا بر اساس تعامل تنظیم می‌شوند. اما در نظام تنشی، نقش‌ها می‌توانند بر اساس کمیت و کیفیتهای متفاوتی ظاهر شوند. به همین دلیل یا جریان تنشی حضورسوژه را کاملا مکانیکی میکند و یا اینکه حضور با توجه به نوعو میزان انرژی که داراست خود به جریانی خلاق و پویا تبدیل می‌گردد. در نظام تنشی، ابژۀ ارزشی دیگر شرایط ابژه در فرآیند کنشی را دارا نیست. یعنی اینکه ابژه از وضعیت بیرونی خارج گشته و در کنش‌گر درونی میشود.

نظام نشانه- زبانشناختی مهم دیگری که در تحلیل گفتمان نقش قابل توجهی دارد، نظام شوِشی است. مساله «شدن» در روایت با بحث پدیدارشناسی حضور مرتبط است. رابطه شوِش‌گران با دنیا و چیزها نه بر اساس تصاحب و تملک بر ابژه‌های ارزشی، بلکه به عنوان رابطه‌ای مبتنی بر احساس و ادراک متقابل، هم‌حضوری و هم‌آمیختگی تعریف می‌شود. بر اساس این، می‌توان سه ویژگی مهم برای شوِش‌گر بر شمرد.

الف) فشاره که مشخص کننده تنش بین شدت/ضعف، تند/کند، قوی/ضعیف، محکم/مردد است؛

ب) بوٌش که تعیین کننده تنش بین حضور و غیاب است؛

ج) گستره که با محدودیت/بسط، باز/بسته و متکثر/واحد گره خورده است.

در روایت کنش محور بیشتر با زمان کمیت گرا و ابژکتیو مواجه هستیم. در روایت تنش محور زمان به زمان رخدادی و دفعی تبدیل می گردد. در روایت شوِش محور زمان به زمان سوبژکتیو تبدیل می گردد. در مجموع در نظام های روایی دو زمان پدیداری و شناختی در تقابل با هم قرار می گیرند.

در نظام تطبیقی، زیبایی شناسی حضور مطرح می گردد. کنش گر به دنبال این است تا به یک هم کنش گر با دیایی پیش روی خود و کنش گران دیگر تبدیل گردد. به همین دلیل آنچه که او توسعه می دهد را می توان اتیک حضور نامید. چگونه این نظامها در متن ادبی تجلی می یابند ؟

هدف از این درس گفتار، گفتمان‌شناسی از منظر سه نظام گفتمانی کنشی، تنشی، شوِشی باتکیه بر نقد نشانه- زبانشناختی است.

سرفصل ها و محتوای دوره آموزشی :

نظام گفتمانی کنشی

الگوی تنشی تحلیل گفتمان

نقصان و کمال در روایت

روایت جزنگر و ذره بینی

پروتزسازی روایی

بوم زیست روایی

گفتمان و پادگفتمان ادبی

با هدف افزایش دانش نظری روایت گفتمان در حوزه مطالعات نشانه و معنا

شرکت در این دوره برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی و پژوهشگران رشته های زبانشناسی، زبانهای خارجی، ادبیات فارسی، جامعه شناسی، نقد ادبی، ادبیات عرفانی، رسانه مفید است.

شرکت در این دوره برای تمامی متخصصان و علاقمندان علوم انسانی بلامانع است.

به شرکت کنندگان گواهینامه معتبر داده خواهد شد که ارزش علمی و اداری دارد. این گواهینامه قابل ترجمه و مورد تأیید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است.

تلفن مشاوره (در ساعت اداری) : 88624485

نشانی: تهران- بزرگراه کردستان- نبش خیابان دکتر صادق آئینه وند (64 غربی)- پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

کانال تلگرام مرکز :  @ihcsoe

مرکز آموزش‌های آزاد تخصصی علوم انسانی