حدیث شیعی در قم: درنگی در نخستین جریان‌ها و گفتمان‌ها برگزار شد

گروه مطالعات حدیثی شیعه پژوهشکده مطالعات قرآنی در روز دوشنبه 22 آبان نشستی با عنوان «حدیث شیعی در قم:  درنگی در نخستین جریان‌ها و گفتمان‌ها» با سخنرانی دکتر سیدمحمدهادی گرامی در سالن ادب پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار کرد.

صوت این نشست در صفحه اصلی پژوهشگاه موجود است.

چکیده:

اکثر آثار موجود در حول و حوش ‌‌تاریخ تدوین، کتابت حدیث و سرگذشت محدثان گرد آمده‌اند. با تأملی در این آثار پی می‌بریم که بسیاری از زوایای تاریخ حدیث شیعه مغفول مانده است. به تعبیری دقیق‌تر در کتاب‌های موجود از تاریخ حدیث شیعه، کمتر تلاش‌شده است تا تصویری تفصیلی و از نوع تاریخ‌اندیشه‌ای  از تفکر حدیثی در میان متقدمان امامیه ارائه شود، تا در خلال آن مشخص شود چه اندیشه‌ها و سنت‌هایی در میان حلقه‌های حدیثی آن‌ها رایج بوده است. این در حالی است که محدثان متقدم امامیه در حلقه های حدیثی خود سنت‌های خاصی داشته اند که هنوز شناخت دقیقی از این سنت ها و چگونگی تطور و تفاوت آن ها در بوم ها و زمان های مختلف وجود ندارد. مکتب حدیث متقدم شیعی در قم(قرن‌های 3-4) در برگیرنده جریان‌ها و  گفتمان‌های خاصی بود که هنوز شناخت دقیقی از آنها در دست نیست. 
یکی از سنت های مهم محدثان در سده سوم هجری بحث تبعید و اخراج محدثان متساهل بود. به تدریج با گذار به سده چهارم هجری این رویکرد رادیکال تعدیل شد و گفتمان «استثنای حدیث» شکل گرفت. علاوه بر این، برخی گفتمان‌های دیگر همانند «تبویب» در همین دوره شکل گرفت. همچنین در این میان، برخی گرایش به نقل اخبار عامه و جمع‌آوری گسترده اخبار داشتند و در واقع روی‌آوردی «اخباری»(تاریخ‌نگارانه و جمع‌محورانه) را در حدیث به جای روی‌آوردی «اهل الحدیثی»(منضبط و مبتنی بر نقادی) را در دنبال کردند. از لحاظ جریان شناختی به طور کلی در مکتب حدیثی قم در سده های سوم و چهارم هجری، شاهد حضور سه جریان هستیم که در واقع تداوم جریان‌های امامیه در عراق بود. مهمترین جریان یا جریان اکثریت که در طول سده سوم و چهارم هجری به حیات خود داد، امتداد جریان هشام بن سالم جوالیقی است که اشعریون قم در سده سوم و حلقه حدیثی ابن‌الولید و شیخ صدوق مهمترین بروز هستند. پس از آن در درجه دوم باید به گونه‌ای از امتداد طیف مفضل بن عمر جعفی در قم اشاره کرد. در نهایت باید از یک گرایش کاملا در اقلیت در قم که تمایل به سمت هشام بن حکم و شاگردان وی همچون یونس داشتند، اشاره کرد. مهمترین شخصیت‌های این گرایش ابراهیم بن هاشم و پسرش علی بن ابراهیم قمی بودند.
این پژوهش در نظر دارد با بررسی مهمترین متن‌های متقدّم در زمینه مکتب حدیثی قم برخی از این سنّت‌های کمتر شناخته شده در میان جریان‌ها و حلقه‌های حدیثی حاضر در این بوم را در طول قرن‌های سوم و چهارم هجری بازشناسی کند و در ادامه بررسی کند که آیا این سنت‌ها در طول دو قرن یکسان بوده‌اند و یا اینکه تمایز‌ها و تطوّراتی در آنها قابل رصد کردن است.