گزارش نشست شلیک توپ ماه رمضان به روایت اسناد آرشیو ملی ایران

سخنرانی با عنوان «شلیک توپ ماه رمضان به روایت اسناد آرشیو ملی ایران» توسط دکتر الهام ملک‌زاده، عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ، چهارم اردیبهشت‌ماه 1401، برابر با 22 رمضان سال 1443 قمری، برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دکتر ملک‌زاده در این سخنرانی گزارشی از پژوهش اسنادی خود در حوزه تاریخ معاصر را ارائه کرد و گفت: بنا بر آیه 187 سوره بقره مسئله مهم در روزه ماه رمضان تشخیص درست اول فجر برای امساک و اول شب برای افطار است. این کار با توجه به طلوع و غروب خورشید و موقعیت ستارگان در آسمان به انجام می‌رسید و نتیجه آن از راه‌های گوناگون از جمله اذان گفتن به آگاهی مردمان می‌رسید. به‌تدریج با گسترش اسلام و افزایش مسلمانان راه دیگری در ممالک و کشورهای اسلامی در نظر گرفته شد و به اجرا در آمد که یکی از بهترین شیوه‌ها در دوران معاصر شلیک توپ بود که بر اثر طنین صدای آن مردم به رسیدن وقت سحر و افطار آگاه می‌شدند. شلیک توپ کار ساده و کم هزینه‌ای نبود و توپچیان کسانی بودند که آموزش‌های لازم را دیده بودند. در روزگار ناصرالدین شاه هزینه این مراسم به عهده حاکمان ولایات بود و با پیروزی انقلاب مشروطه پرداخت هزینه شلیک توپ به عهده وزات داخله گذاشته شد، اما به سبب نابسامانی‌هائی که در دوران سلطنت احمدشاه سراسر کشور را فرا گرفت، تهیه مخارج شلیک توپ در ماه رمضان معضلی شد که وزارتخانه‌های داخله، مالیه و جنگ درگیر آن شدند و هر یک مسئولیت کار را به عهده دیگری می‌انداخت.

وی ادامه داد: با آمدن رمضان هر سال این مجادله شدت می‌گرفت، با این حال با هر ترتیبی بود این موضوع به‌صورت مقطعی فیصله می‌یافت تا سال بعد که دوباره سر بر می‌آورد! با روی کار آمدن رضا شاه، با وجود ممنوع شدن پاره‌ای از مناسک مذهبی ازجمله روضه‌خوانی و عزاداری در ماه محرم، مراسم شلیک توپ در ماه رمضان نه تنها ادامه یافت، بلکه قانون‌مندتر هم شد و ساماندهی، شلیک توپ و پرداخت هزینه آن به ارکان حرب کل قشون (ستاد ارتش) واگذار شد. سپس از دی 1310 ش، وزارت داخله عهده‌دار این کار شد و سامان درستی گرفت. حتی برای اینکه در هنگام شلیک توپ به رهگذران آسیبی نرسد، تمهیداتی در نظر گرفته شد. با این حال به‌سبب هرینه این کار و نیز کم‌رنگ‌تر شدن مناسک دینی در حکومت غیردینی رضا شاه، در سال 1319 ش، دولت خود را از انجام دادن این مراسم کنار کشید و اعلام وقت روزه‌داری را به مؤمنان سپرد که به شیوه سنتی خود آن را به انجام برسانند. بدین‌ترتیب در حالی‌که کم‌و بیش در پاره‌ای از شهرها شلیک توپ ماه رمضان ادامه داشت، اما از ماه رمضان 1319 ش، دیگر در هیچ نقطه‌ای از کشور انجام نشد و این رویه منسوخ شد.

دکتر ملک‌زاده شرح داد: در سال 1322 ش، برای نخستین بار اذان شیخ کریم مؤذن پدر شادروان مؤذن‌زاده اردبیلی از رادیو ایران پخش شد و صدای مناجات و اذان از رادیو طنین‌انداز شد. از آن پس پخش اذان از همه ایستگاه‌های رادیویی مرسوم شد و مراسم سحر و خواندن دعای مخصوص سحر و دیگر اذکار به‌صورت زنده با اجرای مداحان و روضه‌خوانانی که اولین آنها شیخ کریم مؤذن و آخرینش سیدجواد ذبیحی بود، به انجام رسید. رفته‌رفته مردم نیز با پخش اذان از رادیو در سحر از خوراک و نوشاک پرهیز می‌کردند و به‌هنگام مغرب روزه خود را می‌گشودند. در طی این سخنرانی که بر پایه اسناد آرشیوی منتشر نشده موجود در سازمان اسناد ملی ایران تهیه شده است، مشکلات متعدد دولت‌های ایران بر سر شلیک توپ ماه رمضان، هزینه‌های مربوط به آن، گزارش‌ها و شکایات هر یک از دستگاه‌های دست‌اندرکار مورد بررسی قرار گرفته، بخش‌هایی از اسناد و مکاتبات مسئولان و مأموران شلیک توپ رمضان برای حضار قرائت شد./ پایان