روند تجلی اسلام سیاسی

دکتر موسی نجفی

منبع: جام‌جم آنلاین

اندیشه تجددگرایی و ترقی‌خواهی در مفهوم تاریخی آن در ادامه موج تحولات نظام جهانی در آغاز سده نوزدهم در ایران ما شکل گرفت. در این بازه، قدرت‌های اروپایی از کشاکش‌های داخلی خود عبور کردند و در عرصه جهانی به رویارویی پرداختند و از رهگذر استعمار جهان کهن و با پروژه مدرن‌سازی کوشیدند به تغییر الگوهای ذهنی و عینی مردمان جهان کهن بپردازند.
 
از این‌رو تجددگرایی را به سود منافع خود دنبال می‌کردند. این مهم در ایران با تجربه سخت و زیان‌بار جنگ‌های ایران و روس رقم خورد. نفوذ غرب در ایران برخلاف دیگر کشورها از بالا (حاکمیت) به پایین صورت گرفت و چون قاجار از انجام پیش‌شرط‌های مدرن‌سازی ناتوان بود و همچنین غلبه هنجارهای فرهنگی و سنتی و دینی در ایران، مقاومت در برابر پذیرش مدرنیته و مقابله با شکل‌گرفتن سرمایه‌داری، باعث شد طبقه‌ای با عنوان منورالفکر یا روشنفکران پدید‌‌ آید که از سویی در پیوند با حاکمیت و از دیگرسو جدا از جامعه مدنی بود.متولیان ترقی‌خواهی در عصر پهلوی و قاجار تلاش کردند ساختاری نوین در ایران ایجاد کنند که هم‌راستا با وضعیت جهانی و هماهنگ با مدرنیته باشد اما بدون توجه به مؤلفه‌های بنیادینی همانند رویه تاریخی تمدن غرب، مسأله غامض استعمار، ناآگاهی یا غفلت از داشته‌های بومی و سرمایه‌های ملی چنین رویکردی سرانجام به بحران هویت در همه زمینه‌ها منجر شد.از نظر پیشینه تاریخی هیچ جای گمان نیست که جریان دینی و مذهبی به زعامت علما بسیاری از امور اجتماعی، دینی، اقتصادی، فرهنگی و... مردم را مستقیم و غیرمستقیم انجام می‌دادند. 

در دوران نادرشاه افشار با توجه به سیاست تقریب [مذاهب اسلامی] به‌تدریج از قدرت علما کاسته شد و کشاکش‌هایی شدید میان علما و نادر به‌وجود آمد. از سویی عمق تشیع در ایران و [یکپارچه‌کردن کشوری که پاره‌پاره شده بود] از نادر، سردار و قهرمانی ملی ساخت اما برخوردهای خشن با مردم و ستیز با تشیع و ستم گسترده، از او در پایان حکومتش چهره‌ای منفور متجلی کرد. در آغاز دوران قاجار که چونان ایل فاتح به میدان سیاست ایران پاگذارد، ارتباط دولت و دین به‌نوعی ترمیم شد، اما نه به گرمی صفویه و نه به سردی دوران نادرشاه بود. نارسایی و سستی دستگاه قاجار به‌ویژه پس از قرارداد ترکمانچای در برابر خارجی‌ها و قرارگرفتن در معرض رقابت‌های نفس‌گیر و خردکننده دولت‌های اروپایی همچنین فشار سخت بر مردم و اعطای امتیاز به بیگانه‌ها باعث شد که علما تنها پناهگاه مردم باشند. نهضت بزرگ تحریم تنباکو و تثیبت و استواری جایگاه رهبری روحانیت علیه استعمار خارجی و استبداد داخلی به تجلی روحانیون سیاسی بروز و جلوه بیشتری داد. موفقیت بزرگ لغو امتیازنامه رژی و شکست خوارکننده انگلیس باعث شد که حوزه‌های دینی و شخصیت‌های مذهبی نمود بیشتری بیابند.

با پیروزی نهضت سراسری تنباکو و هرچه سیاسی‌ترشدن علما این تفکر تازه در ذهن آنها به‌خصوص در حوزه بزرگ اصفهان شکل گرفت که بایستی زندگی و درآمد مسلمانان را از دست ناپاک اجنبی پالوده و پاک کرد. از این‌رو تشکیل شرکت اسلامیه اصفهان با هدف تولید کالاهای وطنی در برابر تولیدات وارداتی خارجی در دستور کارشان قرار گرفت و این شرکت توانست با کاهش تأثیر اقتصادی خارجی و افزایش نفوذ خود، در سراسر کشور گسترش یابد و در شهرهای بزرگ اروپایی مانند لندن، بادکوبه، استانبول، سن‌پترزبورگ، قاهره، بمبئی و پاریس نیز شعبه‌هایی افتتاح کند.

مؤید و پشتیبان این حرکت به‌عنوان یکی از دستاوردهای خیزش تنباکو علمای حوزه اصفهان به‌ویژه آیت‌الله‌حاج‌نورالله اصفهانی بود. /پایان