ضرورت ارتباطات علم و فرهنگ علمی برای تشکیل و توسعه اکوسیستم نوآوری

دکتر سیده‌زهرا اجاق، دانشیار و رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به‌مناسبت روز جهانی ارتباطات و روابط عمومی یادداشتی را به رشته تحریر درآورده است که از نظرتان می‌گذرد:

اکوسیستم نوآوری به معنی محیطی شامل عوامل اقتصادی و جامعه‌شناختی و فرهنگی و سیاسی و علمی نیازمند اتمسفر یا فرهنگی است که درک مثبت و سازنده و به‌روزی از علم و فناوری داشته باشد. چیزی که فرهنگ‌علمی نام دارد.
اهمیت فرهنگ‌علمی در پشتیبانی و حمایت از نوآوری و نوآوران است. فضاها و فعالیت‌های علمی نقش مهمی در رونق و شکوفایی فرهنگ علمی دارند. فهم وضعیت فضا با حضور و تعداد نهادهایی مثل دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، انجمن‌های علمی، پارک‌های علم فناوری، مراکز علم و فناوری ، موزه‌های علم و فناوری، نمایشگاه‌های علم و فناوری، استارپ‌ها و پلتفرم‌های علم و فناوری و رسانه‌های مرتبط است. فعالیت‌های علمی هم علاوه بر آموزش، انواع فعالیت‌ها، گردهم‌آیی‌ها و تولیدات رسانه‌ای را شامل می‌شود. ماهیت فعالیت‌های انسانی از جمله فعالیت‌های ذکر شده، ارتباطات است که به‌صورت با واسطه یا مستقیم انجام می‌شود.
لازم به تأکید است که در اینجا منظور از علم شامل تمام علوم از جمله رشته‌های پایه، نظری و کاربردی است. فعالیت‌های فرهنگی که به‌دلیل روی‌دادن در حوزه‌ها و فناوری‌های علمی یا مرتبط بودن با موضوعات علمی و فناورانه، جنبه علمی ـ فناورانه دارند، نقش بارزی هم در رشد اقتصادی دارند. نمونه آشکار این رسانه‌ها فناوری اطلاعات و ارتباطات است که نه تنها ارتباطات را تسریع کرد، بلکه دسترسی به حجم بیشتری از اطلاعات مناسب را افزایش داد. اطلاعاتی که برای توسعه صنایع و رشد اقتصادی هم مفید بودند.
ارتباطات موجب درک خواسته‌ها و شرایط جدید می‌شود. هم ارتباطات علمی که در فضاهای علمی و بین متخصصان روی می‌دهد و هم ارتباطات عمومی علم و فناوری، یعنی روابطی که بین متخصصان و عموم مردم روی می‌دهد؛ علاوه بر شناسایی نیازها و امکانات جدید، به گفت‌وگو منجر می‌شوند. گفت‌وگوهایی که موجب فهم دانش ضمنی و مردمی و فناوری‌های سنتی و تاریخی می‌شود. مجموعه این ارتباطات، چیدمان محتوای ذهنی و کنجکاوی‌های نوآورانه را تغییر می‌دهد و با کاربرد دانش، دانش جدیدی تولید می‌کنند که به قول دراکر همان نوآوری است. از این‌رو، ایجاد فضاهایی که چنین ارتباطاتی را میسر سازند. به‌عبارت دیگر، ارتباطات علم و فناوری)، درواقع گامی در راستای تحقق هویت و تمدن ملی و تاریخی است.
با توجه به این که فرهنگ، مقوله‌ای ته‌نشین شده (Residual) است و گزیده‌هایی از انواع چیزهای مادی و غیرمادی است که در طول سالیان دراز توسط مردم یک منطقه حفظ و در اذهان و جان‌های آنها رسوب شده است، بهره‌وریِ این سرمایه فکری به مشارکت نسل‌های حاضر در میراث نسل‌های گذشته بستگی دارد. در جهان امروز، رسانه‌ها با به اشتراک‌گذاری پیشرفت‌ها و دستاوردهای علمی و فناورانه موجب ایجاد و انباشت این سرمایه فکری برای نسل‌های کنونی و آینده می‌شوند.

 علاوه بر تشویق و پرورش تفکر نوآورانه، ارتباطات علم و فرهنگِ ناشی از آن بر حوزه‌های سیاست‌گذاری، قانونی و فعالیت‌های شرکت‌ها و صنایع اثر می‌گذارد و به این ترتیب اکوسیستم نوآوری، خود را بازتولید می‌کند.
ارتباطات علم با شکل‌دادن شبکه‌ای از ذی‌نعفان شامل متخصص، عامه، صنایع، بازار، قانون‌گذاری، سیاست‌گذار، مدیر، کارآفرین و غیره موجب عمق بخشیدن به تخصص و دانش هر ذی‌نعفی هم می‌شود. به‌دلیل اثراتی که ارتباطات علم بر جنبه‌های احساسی، شناختی و ادراکی افراد دارد، مشارکت در توسعه اقتصادی منطقه که به‌عنوان مأموریت سوم دانشگاه‌ها ذکر شده است شامل سه بعد (1) انتقال فناوری و نوآوری، (2) آموزش مداوم و (3) مشارکت اجتماعی است (Etzkowitz, 2016). دو مأموریت سنتی دانشگاه‌ها، آموزش و پژوهش بوده‌اند.
بنابراین، اکوسیستم نوآوری توسط فرهنگ علمی و فناورانه رونق می‌گیرد و چنین فرهنگی نیازمند ارتباطات علمی و فناورانه است. برای شکل‌دادن به ارتباطات علم و فناوری هم باید فضاهای علمی و فناورانه در سطح شهر و روستا و هم حد تعاملات انسانی در چنین فضاهایی و در فضاهای عمومی میان اقشار مختلف، شکل بگیرد. به‌طوری‌که درباره علم و فناوری نظر و پیشنهاد دهند یا نقد و سرزنش کنند.
این مجموعه ارتباطی بر نهادهای آموزش، سیاست، قانون و شهروندی اثر می‌گذارد و موجب بازتولید اکوسیستم می‌شود، اما در عین‌حال، برای رخداد چنین اتفاقی، باید مدیریت و تخصیص بودجه به‌سمت شکل‌دادن به چنین فضاهایی حرکت کنند. چنین سرمایه‌گذاری، برگشت‌پذیر و برد ـ برد است./پایان