گزارش نشست «علّان کلینی رازی و چالش‌های امامت امام دوازدهم در پرتو بازخوانی روایات او»

نشست «علّان کلینی رازی و چالش‌های امامت امام دوازدهم در پرتو بازخوانی روایات او» به همت گروه مطالعات حدیثی شیعه پژوهشکده مطالعات قرآنی، بیست‌وچهارم اردیبهشت‌ماه 403 در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. در این نشست دکتر سیدمحمدهادی گرامی (رئیس پژوهشکده مطالعات قرآنی و دبیر علمی نشست) و دکتر حمید باقری (عضو هیأت علمی دانشکده الهیات دانشگاه تهران) به ایراد سخن پرداختند.
در ابتدای نشست دکتر گرامی توضیحاتی درباره محورهای تمرکز جدید پژوهشکده ارائه داد و گفت: در این محورهای جدید (با توجه به رویکرد کلی پژوهشگاه در توجه به بحث استشراق) مطالعات تطبیقی پژوهشگران برآمده از سنت ایرانی و سنت خاورشناسی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به این نگاه، یکی از مهمترین آورده‌های مطالعات خاورشناسی، شناسایی بخش‌های ناشناخته اسلام (تشیع نخستین) است.
وی در ادامه گفت: برخی از این بخش‌های ناشناخته یا کمتر شناخته شده که توسط خاورشناسان واکاویده شده و باید بیشتر مورد توجه ما قرار گیرد، بحران غیبت و امامت، فرزند داشتن امام عسکری(ع)، امامت فرد خردسال و چالش‌های دکترین نواب اربعه(خاندان نوبختی) است. به‌عنوان مثال ادموند هایس(Edmund Hayes ) در کتاب ایجنتس آف دی هیدن امام (Agents of the Hidden Imam) به موضوع نواب اربعه پرداخته است و رواج انگاره نواب اربعه را مربوط به زمان حسین‌بن روح نوبختی می‌داند. یا دکتر مدرسی طباطبایی، چالش‌های دکترین اثنی عشر را در کتاب خود مورد توجه قرار داده است. همچنین نقش نص، معجزات و علم امام و نقش عصمت از مواردی است که مورد توجه خاورشناسان قرار گرفته اما در بحث‌های آکادمیک تشیع امروزین کمتر به آنها توجه شده است و بایست با نگاهی جدید مجدداً مورد واکاوی تاریخی قرار گیرد.
دکتر گرامی تصریح کرد: در بحث امروز به شیوه نقل روایات توجه خواهد شد و نحوه کنش‌گری علّان کلینی رازی (نویسنده کتاب اخبار القائم(ع) و دایی کلینی شهیر) در این بحران‌ها براساس رویکرد جدید روشی تاریخی مورد بررسی قرار می‌گیرد. همچنین درباره ارتباط خاص وی با حضرت صاحب و محتوای کتاب صحبت خواهد شد.
در ادامه دکتر باقری سخنان خود را این‌چنین آغاز کرد: «امامت» در دستگاه فکری و منظومه اندیشۀ شیعه، دارای محوری‌ترین جایگاه و نقش است. اعتقاد به لزوم وجود «نصّ» و «عصمت» از یک‌سو، و نقشی که تشیّع دوازده امامی برای جایگاه معنوی امام به عنوان مرجعیت دینی و رهبری جامعه باور دارد از سوی دیگر، حکایت از اهمیت این اندیشه دارد. بازخوانی تاریخ امامت تشیع دوازده امامی، نشان از وجود چالش‌های متعدد پیرامون نظام امامت در ادوار مختلف دارد. این امر عامل مهم و مؤثری در شکل‌گیری فرقه‌های مختلف در درون تشیّع بوده است. از جملۀ این چالش‌ها، نمونه‌ای است که جامعۀ شیعۀ امامی پس از شهادت امام حسن عسکری (ع) با آن مواجه شد.
مطالعۀ منابع تاریخی و فِرق‌نگاری حکایت از آن دارد که امر «امام دوازدهم» با محوریت موضوع «تولد فرزندی پسر برای امام حسن عسکری(ع)» مسئله کانونی این بحران بود و تعبیر «دوران حیرت» برای آن روزگار، نشان از اوج وضعیت بحرانی آن دارد. ادعای امامت جعفر پسر امام هادی (ع) و برادر امام حسن عسکری (ع) و پذیرش آن از سوی گروهی از امامیه نیز نتیجۀ این منازعه بوده است.
وی ادامه داد: این ادعا خود با یک چالش مهم روبه‌رو بود و آن عدم وجود نص و قطع تسلسل جریان امامت از پدر به پسر بود. پس چالش اساسی، وجود فرزندی پسر برای امام حسن عسکری (ع) است؛ تا امامت از آن حضرت به فرزندشان منتقل و نظام امامت بر پایۀ انتقال از پدر به پسر تداوم یابد. به تبع مسئله تولد امام دوازدهم، چالش‌های جزئی‌تر دیگری نیز مطرح می‌شد که رؤیت او از سوی دیگران، امامت فرد خردسال و غیبت او از انظار عمومی از جملۀ آنهاست. تلاش‌های بسیاری در همان روزگار و دورۀ غیبت صغری برای ارائۀ پاسخی درخور به این چالش‌ها و رفع آنها از سوی عالمان به‌ویژه راویان و محدثان این دوره صورت گرفت.
دکتر باقری در ادامه با اشاره به پژوهش‌های معاصر گفت: در این پژوهش‌ها به تلاش برخی عالمان آن روزگار از جمله نوّاب اربعه، خاندان نوبختی و ابن‌قبه رازی در این‌باره پرداخته شده است، اما ظاهراً تلاش‌ها به این موارد محدود نمی‌شده است. با بازخوانی دقیق اسناد می‌توان نمونه‌های دیگری را نیز یافت. از جملۀ آنها، علان کلینی رازی است که با تدوین کتاب أخبار القائم(ع) و نقل احادیث در موضوعات و مسائل مختلف، تلاش کرده تا با بازنقل روایات مرتبط، به این چالش‌ها پاسخی روایی ارائه کند. اهمیت نقش علان کلینی رازی در این‌باره این است که از یک‌سو نشان می‌دهد جریان تثبیت امامت امام دوازدهم در فرزند امام یازدهم تنها به متکلمان بزرگ شیعه به مرکزیت شهر بغداد و به رهبری خاندان نوبختی منحصر نمی‌شود؛ بلکه از مشارکت سایر حوزه‌ها و جریان‌های حدیثی امامیه آن روزگار نیز حکایت دارد، موضوعی که در پژوهش‌های مرتبط مورد توجه قرار نگرفته است. از سوی دیگر، روشن می‌سازد که تلاش علان کلینی از ره‌گذر بهره‌برداری از میراث حدیثی به نفع تثبیت این امر و پاسخ به چالش‌های فراروی آن است. از این‌رو، کتاب او را نباید بر پایۀ عنوان آن «أخبار القائم (ع)» صرفاً کتابی بسیط مشتمل بر پاره‌ای روایات پراکنده در موضوع خود قلمداد کرد؛ بلکه باید آن را اثری منسجم، هدفدار و دارای ماهیتی کلامی (کلام نقلی) به‌شمار آورد.
تنظیم گزارش: زهرا نبئی