دکتر فاضلی در نشست «از بازار تا مگامال»: مگامال تبلور هژمونی پول است/ مهاجرت از شهر تولیدی به شهر مصرفی

به گزارش خبرنگار مهر، دکتر نعمت الله فاضلی، دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در نشست «از بازار تا مگامال» که یکشنبه ۱۰ خرداد، در سالن اجتماعات انجمن جامعه شناسی ایران برگزار شد، با اشاره به اینکه مگامال یکی از بحث های در حال ظهور در شهر تهران است، گفت: این مراکز خرید نقش تعیین کننده ای در آینده خواهند داشت. با توجه به تجربه غرب که خرید آنلاین نتوانست مگامال را کمرنگ کند، من معتقدم که در ایران هم این موضوع به چشم خواهد خورد.

وی افزود: به همین دلیل جا دارد که اهمیت این بحث را یادآور شویم که ما در آستانه نوعی فرهنگ شهر و مدرنیته هستیم که در آینده هم خواهیم داشت. ما از شهرهای تولیدی به شهرهای مصرفی مهاجرت یا کوچ می کنیم. در ایران شهرها به کمک بازار، مسجد و دارالحکومه و ... هویت کسب می کردند. در این فضای تاریخی بازار در تعامل با مسجد، حمام، محلات مسکونی و ... عملکرد خود را ارائه می کرد. یعنی کارکرد بازار در مقابل دیگر نهادها نبود بلکه یک گونه ای تعامل بین آنها وجود داشت و این الگو همچنان در شهرهای کوچک ما وجود دارد؛ یعنی شهرهایی که هنوز تجربه شهرهای کلانشهر را ندارد.

وی در ادامه تصریح کرد: تحولی که از مشروطه به بعد رخ داد تحول در فضاهای شهری جدید و بر هم خوردن تعادل میان فضاهای شهری است. تهران به عنوان دروازه تمدن معاصر شناخته می شود. در صورتی که هنوز شهرهای کوچک ما در امتداد زنجیره تولید نقش های خود را ایفا می کند. در دوره مشروطه، تهران به تدریج توسعه پیدا می کند که آن را موج اول شهرنشینی تهران می نامیم. اما در دوره پهلوی تهران به عنوان سرمشق نمونه شهرنشینی مدرن است اما اصفهان را سرمشق شهر سنتی می دانیم.

وی گفت: با استمرار نقش تولیدی شهرهای کوچک از دوره رضاشاه ما تولید سنتی و صنعتی را تجربه می کنیم. در دوره محمدرضا شاه بار تولیدی شهر کم می شود و شهرها به یک شهر مصرفی تبدیل می شوند. با حضور شهرهای مصرفی در ایران عوامل مهم که فضای شهر را شکل می دهند متفاوت می شوند. تمام زیرساخت های جدید با این شهر جدید تغییر می کند. حتی مغازه ها بخشی از این عوامل یا فضاهای جدید مصرفی هستند که در خدمت شهر هستند. در واقع فضاها و مناسبات میان آنها به تدریج با توجه به شهرهای جدید تغییر می کند.

فاضلی افزود: مگامال ها در خلاء شکل نگرفته اند. این تغییرات از یک طرف به جهانی شدن و تغییر شهرها بستگی دارد که در ابتدا از پاریس شروع و بعد در تمام جهان گسترش پیدا کرد. امروزه بزرگترین مراکز خرید در آسیا هستند. در چشم انداز محدودتر به تحولات جامعه ملی ایران به ابعاد مختلف آن برمی گردد؛ یعنی به تحول در اقتصاد، سیاست و فرهنگ. با توجه به ظهور شهر مدرن در ایران بعد از دوران طولانی، این پدیده رخ داده است اما سوال اینجاست که در این شرایط ما باید ساز و کار شکل گیری این پدیده را بدانیم و چگونگی برخورد با آن را در نظر داشته باشیم.

وی افزود: این یک پروژه نیست بلکه یک پروسه مداوم است که از ابتدا در بازار شکل می گیرد و در ادامه به مگامال رسیده است. در ابتدا بازار نقش مهم و ارتباطی با مکان های دیگر جامعه داشت. اولین جایی که بازار نقش غیر متعارف در جامعه و ارتباط با دیگر نهادها داشت، نقش او در انقلاب مشروطه بود. اتفاقی که در یک چشم انداز فرهنگی رخ داده است، هژمونی پول است. نهادهایی مانند مگامال تبلور هژمونی پول در زمان ما است.

فاضلی با اشاره به نکته دیگری در مورد مراکز خرید مبنی بر اینکه مراکز خرید فراتر از مکان های اقتصادی عمل می کنند، گفت: این مراکز به نوعی امروزه حکم زیباشناسی محله ها را هم به عهده دارند؛ یعنی هم هژمونی پول را به نمایش می گذارند و هم جلوه های بصری شهر را تعریف می کنند. بنابراین اگر در گذشته ارتفاع، وسعت و ... مکان هایی مانند مساجد و غیره جلوه و زیبایی شهر را نشان می داد امروز این کار را مراکز خرید انجام می دهند. در گذشته مسجد و بازار محور و کانون شهرها بودند و به تناسبات دیگر نهادها شکل می دادند. امروزه این مراکز خرید هستند که این قدرت کانونی را از نهادهای دیگر گرفته اند.

وی در ادامه اظهار کرد: این مراکز به خاطر داشتن قدرت مدیریتی و هم به سبب مقدار سرمایه اقتصادی و هم به دلیل قدرت اجتماعی از نظر مدیریت شهری باید به عنوان رقیب مطالعه شود. نکته دیگر نقش این مراکز از نظر تصویر شهر است که ایجاد می کند. مهم ترین جایی که چشم انداز شهری را شکل می دهد امروزه همین مراکز خرید یا سوپرمارکت های بزرگ است. تهران هم امروز مانند یک مرکز خرید بزرگ است، اتفاقی که در این فضای جدید افتاده است این است که چشم انداز ما در حال عوض شدن است.

وی در پایان با اشاره به تقسیم بندی که از شهرهای ایران کرده بود گفت: من شهرهای ایران را به سنتی یعنی تا قبل از رضاشاه، صنعتی از رضاشاه به بعد و مصرفی از انقلاب اسلامی به بعد تقسیم کردم و معتقدم که مدیریت شهری امروزه مهمترین وظیفه اش این است که به این سوال پاسخ دهد که ما چگونه باید این شهرها و پدیده هایی که در آنها در حال رخ دادن است را مطالعه کنیم.

مگامال‌ها کارکردهایی بیشتر از خرید را ایفا می‌کنند

محمود شهابی، دیگر سخنران این نشست، در ابتدا گفت: مفهوم بازار برای همه آشناست و همچنین مفهوم مگامال یا مجتمع های تجاری بزرگ هم برای ما تهرانی ها آشناست؛ مانند مجتمع  تجاری اکباتان یا مجتمع خلیج فارس در شیراز. آنچه که شاید در آینده با آن روبرو می شویم خرید اینترنتی و آنلاین است که کارکرد این مگامال ها را بیشتر می کند. اما اصولاً اینکه چه واکنشی در برابر رشد این مگامال ها می توانیم داشته باشیم بحث مهمی است.

وی افزود: من با رویکرد مطالعات فرهنگی به این مسئله نگاه می کنم و شکل گیری این مگامال ها را برعکس آنهایی که آنها را مرکز رشد مصرف گرایی و انفعال مصرف کننده می دانند، محکوم نمی کنم. ما معتقدیم که کاربران منفعل نیستند، بلکه مصرف کننده است که به این مکان ها معنا می دهد. اما همواره این احتمال وجود دارد که معنا به یغما برود. بنابراین از منظر مطالعات فرهنگی این مگامال ها یا مراکز خرید فضای آزادی هستند که مصرف کنندگان می توانند درآنجا هویت خودشان را شکل بدهند.

شهابی گفت: ما نمی توانیم آن توانایی مصرف و... که در فرهنگ سازی انجام می شود را نادیده بگیریم. آنچه که از منظر مصرف کننده اهمیت دارد و کارکرد این مراکز را بیان می کند را شاید بتوان از ابعاد مختلف ارائه کرد. نخست اینکه آنها جایی برای ارائه خدمات و محصولات است. همانطور که در خارج از کشور به این مراکز می توان برای درمان چشم یا کارهای دیگر نیز مراجعه کرد. به عبارت دیگر کارکردهای چندگانه پیدا کرده اند و فقط مکانی برای خرید نیستند بلکه فعالیت های دیگری هم در این مکان ها رخ می دهد.

وی در ادامه تأکید کرد: تجربه حس تعلق به جامعه به غیر از تجربه خرید است که به خریدار دست می دهد. این فضاها، فضاهایی برای معاشرت است. جایی برای دوست یابی و تعامل با دیگران است. از همه اینها مهمتر جایی است که می توان با کارهای جدید مواجه شد.

شهابی تصریح کرد: در جامعه ما نسبت به این مراکز دو دیدگاه وجود دارد؛ یک دیدگاه دیدگاه نقادانه است که می گوید این مراکز، مراکزی برای مصرف و رشد مصرف گرایی است. دیدگاه دوم دیدگاه اخلاق مدارانه است که آنها را نوعی از سبک زندگی قلمداد می کند و از این منظر به آنها حمله می کند. در مطالعات فرهنگی این دیدگاه ها را درمقابل دیدگاه دیگری قرار می دهند و ما آنها را ترجیح نمی دهیم، بلکه معتقدیم که زندگی مدرن شهری اقتضائاتی مانند صرفه جویی در وقت سهولت در خرید و... را دارد که این امکان را به ما می دهد که از شکل گیری این مراکز استقبال کنیم.

وی افزود: با پیدایش تکنولوژی های جدید از جمله تلویزیون افراد سعی می کنند با آشنای با برندهای مختلف کالاهای مورد نظرشان را در این مراکز خرید جستجو کنند و مشتریان ایرانی دارند به این سمت پیش می روند که از فروشگاه ها به عنوان ویترین و نمایشگاه کالا استفاده کنند اما خریدشان را به صورت اینترنتی و آنلاین انجام می دهند.