گزارش نخستین همایش ملی «سفرنامه های فارسی در هندوستان (صفویه تا قاجار)»

همایش ملی «سفرنامه های فارسی در هندوستان (صفویه تا قاجار)» روز شنبه ۱۲ اسفند ماه ۱۳۹۷ طی سه پنل مختلف در سالن حکمت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
بخش نخست همایش، مراسم افتتاحیه بود. سخنرانان این بخش به ترتیب دکتر سیده مریم عاملی رضایی، رئیس مرکز اسناد فرهنگی آسیا؛ دکتر حسینعلی قبادی، رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی؛ دکتر محمدعلی ربانی، رئیس مرکز مطالعات فرهنگی بین‏المللی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی؛ دکتر بهمن نامور مطلق، معاون مطالعاتی و مدیر گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو – ایران؛ دکتر الهام ملک زاده، دبیر علمی همایش و دکتر ابوالقاسم رادفر، استاد پیش کسوت زبان وادبیات فارسی و هندشناس بودند.
دکتر سیده مریم ‏عاملی رضایی، در مقام اولین سخنران ضمن خوش آمدگویی به معرفی اجمالی مرکز اسناد فرهنگی آسیا پرداخت و برگزاری این همایش را در راستای اهداف مرکز اسناد دانست. وی تقارب میان فرهنگ‌ها و تأکید بر میراث‌های مشترک فرهنگی ایران و هند و تثبیت جایگاه ایران در روابط میان ملل آسیایی را از اهداف برپایی این همایش دانست.
سخنران دوم، دکتر حسینعلی قبادی، رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بود. وی ضمن قدردانی از دکتر ابوالقاسم رادفر و خدمات فرهنگی وی به موقعیت و جایگاه تمدنی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اشاره کرد و از این نهاد به عنوان مرکزی بسیار فراتر از یک نهاد آکادمیک و به عنوان «نهاد تمدنی در ایران معاصر» یاد کرد که خالق ارزش‌های تمدنی، تاریخی و فرهنگی است. قبادی تأکید کرد: پژوهشگاه همچون یک خانه فکر بزرگ در کل ایران است و دلیل آن نیز راه‌اندازی شبکه نخبگان کشور در این نهاد است. پژوهشگاه مکان طرح اندیشه‌ها و افکار خلاقانه و انتقال دانش فرهنگیان و نخبگان کشور است. به نظر دکتر قبادی، وظیفه پژوهشگاه حرکت با برنامه ومسئله‌مندانه در سپهر اندیشه جامعه ایرانی است. دکتر قبادی در خاتمه سخنان خود نام و یاد زنده‌یاد دکتر آئینه‌وند گرامی داشت که نگاه برنامه محور و مسئله‌مندانه را در پژوهشگاه باب کردند و زمینه برنامه راهبردی پنج ساله پژوهشگاه را فراهم شد که در سال ۱۳۹۸ نیز ادامه خواهد داشت.
در ادامه دکتر محمدعلی ‏ربانی، رئیس مرکز مطالعات فرهنگی بین‏المللی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، در مقام سومین سخنران همایش به قدمت تاریخی سفرنامه‌نویسی پرداخت و گفت: با سفرنامه بسیاری از افکاری و اندیشه‏ها از سرزمینی به سرزمین دیگر منتقل شده و زمینه تبادل فرهنگی میان ملت‌ها فراهم می‌شود. در دوره صفویه و قاجاریه به سبب گسترش ارتباط میان ایران وجوامع به ویژه هند، سفرنامه‌نویسی به یکی از محبوب‏ترین گونه‏های فارسی در ادبیات بدل شد. سفرنامه‌ها در مطالعات روابط و مناسبات دو کشور ایران و هند حائز اهمیت بسیار است چرا که زمینه تبادل دوسویه بین دو کشور را ایجاد کرده است.
دکتر الهام ملک‌زاده، دبیر علمی همایش نیز از اهداف و انگیزه‌های این همایش ملی چنین یاد کرد: این همایش به همّت مرکز اسناد فرهنگی آسیا برگزار می شود و با رویکرد تقارب فرهنگی و پاسداشت میراث‌های مشترک ایران و هندوستان از نسخه‌پژوهان، استادان و پژوهشگرانی که دل در گروی میراث‌های تمدنی این دو ملت بزرگ دارند، دعوت می‌کند با تداوم پژوهش در این موضوع، مرکز اسناد را یاری رسانند. به گفته دکتر ملک‌زاده، در حالی که تعداد زیادی از سفرنامه‌های فارسی در هندوستان نگهداری می‌شوند، تعداد قابل‌توجهی از سفرنامه‌های فارسی در خصوص هند نیز در کتابخانه‌ها و مخازن مخطوطات دانشگاه‌ها و مراکز اسنادی و تحقیقی ایران وجود دارند. همایش «سفرنامه‌های فارسی در هندوستان»، با تأکید بر سفرنامه‌هایی که طی دوره‌های صفویه تا قاجار به نگارش درآمده‌اند، با هدف بازنمایی ضرورت حفظ و احیای میراث کهن ایران در هندوستان، تلاش می‌کند علاوه بر شناسایی و بررسی سفرنامه‌های مذکور، به ساختارهای روشی، محتوایی، مضمونی، شیوه‌های ثبت و ضبط این آثار نیز بپردازد و راهکارهای مناسب بقای این مواریث را جستجو و معرفی کند.
همچنین دکتر بهمن نامور مطلق، معاون مطالعاتی و مدیر گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو – ایران در سخنان خود با موضوع «سفرنامه‌ها: دیگرشناسی یا خودشناسی؛ سفر به هندوستان: دیگری نزدیک» نیز گفت: هیچ شناختی بدون دیگری ممکن نیست. همواره برای گذار از خودفروماندگی (solipsism) وخوددرماندگی (autism) فرهنگی باید به دیگری نگریست و امکان نگریستن دیگری را پذیرفت. این ارتباط بینافرهنگی است که می‌تواند جامعه را به شناخت بهتری از خود رهنمون گردد. سفرنامه‌ها یکی از گونه‌های هنری هستند که به بهترین شکل ممکن می‌توانند موجب شناخت خود در آینه دیگری را فراهم آورند و با ارائه نقطه دید بیرونی ما را از خودگرایی فرهنگی رهایی بخشند. سفرنامه‌های فارسی ایرانیان در هندوستان نه فقط نگاه ایرانیان به هندوستان را در دوره‌ای خاص به تصویر می‌کشد، بلکه نوع نگاه سفرنامه‌نویس را نیز به نمایش می‌گذارد. زیرا هر سفرنامه‌ای همواره دو نوع اطلاعات را در خود می‌پروراند: وضعیت دیده‌شده و نگاه بیننده.
پس از سخنرانی های انجام شده، نوبت دکتر ابوالقاسم رادفر، استاد پیش‌کسوت زبان و ادبیات فارسی و هندشناس بود تا در مقام آخرین سخنران بخش اول همایش بر دو محور تاکید کند: اول اهمیت بررسی منابع خطی به زبان فارسی در هندوستان به دلیل حضور طولانی این زبان در هندوستان و دوم معرفی منابع اساسی که پیش‌نیاز مطالعه و بررسی سفرنامه‌های مربوط است.
در خاتمه بخش اول همایش از دکتر ابوالقاسم رادفر استاد پیش کسوت زبان وادبیات فارسی و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به واسطه خدمات فرهنگی و علمی شان تقدیر و قدردانی شد.
***
بخش دوم (پنل دوم) همایش با سخنان دکتر هومن یوسفدهی، مدیر موزه خوشنویسی ایران با عنوان «گزارش‌های نایب الصدر شیرازی از سفر هند» آغاز شد. براساس تحقیق دکتر یوسفدهی، میرزا محمّدمعصوم نایب¬الصّدر شیرازی صوفی، ادیب و سیّاح صاحب‌نام که یک‌بار در اواخر قرن سیزدهم و یک‌بار در اوایل قرن چهاردهم به هندوستان سفر کرده، گزارش هر دو سفر خود را مکتوب ساخته است. سفرنامه¬های نایب¬الصّدر در دوران استیلای انگلیسی‌ها بر هند نوشته شده و حاوی نکات مهمّی در خصوص شرایط سیاسی و اجتماعی این کشور در آن روزگار است. او در هر دو گزارش سفر خود به هند، با علاقه¬ای خاص و در حدّ امکان به شرح تاریخچه و وجه تسمیه شهرها و توصیف نقاط دیدنی آنها پرداخته و نیز برخی مشاهیر هندی و ایرانی گذشته و حال هر شهر و دیار را معرّفی کرده است....
دکتر علی دهگاهی، رایزن فرهنگی ایران در دهلی نو تحقیقی پیرامون معرفی و مضمون سفرنامه‌های فارسی در هند انجام داده بود که از سوی خانم دکتر ملک‏زاد قرائت شد.
دکتر احسان ا… شکراللهی، رئیس مرکز تحقیقات زبان فارسی در دهلی نو، نیز در تحقیق خود به معرفی سفرنامه‌های فارسی موجود در هند پرداخت. تحقیق نامبرده در قالب فایل صوتی به حضار ارائه شد.
بخش سوم همایش با سخنان استاد جمشید کیان‌فر، مصصح متون تاریخی با عنوان «سرزمین هند از نگاه یک دیپلمات فرهنگی» آغاز شد. او در تحقیق خود به سفرنامه مرحوم علی اصغر حکمت پرداخت و گفت: شادروان علی‌اصغر حکمت سه سفر به هندوستان داشت. حاصل این سفرها سفرنامه‌ای است که در چهار بخش نگاشته شده است. بخش اول: جغرافیای هند، بخش دوم در مجموعه عقاید و آداب و رسوم و هنرهای زیبا، بخش سوم سرگذشت موجز از دوره استعمار که زمان نشر و بسط تمدن جدید فرنگستان در آن دیار بود؛ و بخش چهارم وصفی از حکومت هند پس از رهایی از چنگ استعمار.
دکتر فریبا افکاری، مدرس دانشگاه و متخصص نسخ خطی سخنران بعدی بود که در تحقیق خود با عنوان «آیینه عبرت، سفرنامه شیراز به هند الفت اصفهانی در عصر قاجار» به معرفی یک سفرنامه از الفت اصفهانی پرداخت. محمد کاظم بن‏زین‌العابدین اصفهانی متخلص به الفت (۱۲۵۳-۱۲۹۹ تا ۱۳۰۶ ق) در عصر قاجار در قالب شعر به شرح سفرهای خود به شیراز، اصفهان، هند و نیز دیدار خود با هندوان و معرفی معابد مستقر در هند پرداخته است. نسخه خطی این سفرنامه منتشر نشده و فقط به خط فرزندش علی‏بن محمد کاظم الفت اصفهانی نگاشته شده است.
دکتر احمد رضوان دوست، پژوهشگر مطالعات فرهنگی و متن پژوهشی دیگر سخنران همایش بود. او در تحقیق خود با عنوان «بمبئی روزگار استعمار در سفرنامه ایرانیان» به پیوند میان کشورهای ایران و هند اشاره کرد و گفت: جذابیت سرزمین هند همواره در درازنای تاریخ، ایرانیان بسیاری را در هیأت فاتح، تاجر و… به سوی خود کشانده است. در دوران استعمارِ هند به دست بریتانیای کبیر همزمان با حکومت سلسله قاجار در ایران سفرنامه‌نویسان ایرانی که به هند سفر می‌کردند، با مظاهر تمدن غرب در آن کشور مواجه شدند که واکنش آنها در این زمینه قابل مطالعه است. این تحقیق پس از انتخاب چند سفرنامه چاپ شده دوره قاجار و شهر بمبئی (مومبای) یکی از مهم‌ترین شهرهای هند در آن روزگار و اکنون‌ به عنوان نمونه، واکنش سفرنامه‌نویسان ایرانی را در برخورد با مظاهر غرب در این شهر، بررسی می‌کند. به نظر می‌رسد که این سفرنامه‌نویسان در برخورد با تغییرات برساخته انگلیسی‌ها در آن شهر دچار شگفتی و شیفتگی شده‌اند و خواسته‌‌ناخواسته، با مقایسه بین وضعیت شهرهای ایران در دوران قاجار با هندوستان (بمبئی) در ایجاد ذهنیت سازی دوگانه شرقی‌‌غربی ایرانیان نقش داشته‌اند و یکی از زمینه‌سازان گرایش به غرب بوده‌اند.
دکتر ماندانا منگلی، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب و خانم دکتر آسیه ذبیح‏نیا عمران، دانشیار دانشگاه پیام نور در مقاله مشترک خود با عنوان «بدر و سفر به هندوستان و تاثیر هندوستان براشعار» به معرفی بدرالدین محمد چاچی (متوفی به سال ۷۴۸ ه. ق) از شاعران قرن هشتم هجری پرداختند که در هندوستان شهرت، اما اشعارش در ایران رواجی نداشته است. بدرالدین در هند مقامی شامخ و اشعارش را باید نقطه تحولی در سبک هندی به¬شمار آورد. در اشعار «بدر» می¬توان انعکاس اوضاع اجتماعی، تاریخی، سیاسی و… هندوستان را مشاهده کرد. وی در زمره شاعرانی است که بعد از نابسامانی‌های فتنه مغول وارد کشور هندوستان شد. هند در آن ایام از رفاه بیش¬تری برخوردار بوده و «محمد تغلق» (ممدوح بدر) به مهاجران روی خوش نشان می‌داد. لذا تصویری که بدرالدین از هند در اشعار خود ارائه می‌دهد، «آرمان شهر» رؤیایی است که حکومت آن برتر از ملک «جم» و «دارا» است و از پادشاهی «زنگ»، «حجاز»، «چین»، «روم» و «ترک» بهتر و بالاتر است.
آخرین سخنران این همایش دکتر امید سپهری‌راد، استادیار گروه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بجنورد بود که در سخنان خود با عنوان «نخستین دریافت‌های فارسی‌زبانان شبه قاره هند از تمدن غرب، مطالعه موردی سفرنامه «شگرف نامه ولایت» به معرفی سفرنامه اعتصام‌الدین جونپوری پرداخت. به نظر دکتر سپهری‌راد فارسی‌گویان شبه‌قاره هند از قرن ۱۸م/۱۲ ه.ق، پس از نبرد پلاسی، به‌گونه‌ای مستمر در پیوند با اروپا قرار گرفتند. فتح بنگال باعث برقراری روابط نزدیک‌تر و رفت‌وآمدهای بیشتر بین هندی‌ها و انگلیسی‌ها شد. در این میان، بعضی از سیاحان هندی که به انگلستان سفر کردند نوشته‌هایی درباره اروپائیان برجای‌ نهادند. یکی از اولین سفرنامه‌های موجود به زبان فارسی درباره انگلستان کتاب «شگرف‌نامه ولایت» است و مؤلف آن منشی اعتصام‌الدین جونپوری، نخستین سیاح فارسی‌نگار محسوب می‌شود. مسافرت او به انگلیس از ۱۱۸۰ ه. تا ۱۱۸۳ ه. ق به‌ طول انجامید. شگرف‌نامه، حاوی اطلاعات مهمی درباره تکاپوهای کمپانی هند شرقی در شبه‌قاره، جایگاه زبان فارسی در انگلیس، اقدامات غربیان‌ جهت اسکان درقاره آمریکا و ذکر فعالیت‌های استعماری دول‌ اروپایی در هند است. اعتصام‌الدین همچنین آگاهی‌های‌ دست اولی از مشاهدات خود از جامعه انگلستان درخصوص شیوه حکومت‌داری، رویه‌ قضایی، ساختار پارلمانی، نظام تعلیم و تربیت و… ارائه داده است.
در پایان همایش ضمن جمع‌بندی از مقالات و سخنرانی‌های ارائه شده توسط سرکار خانم دکتر ملک‌زاده، دبیر علمی همایش، در اختتامیه با حضور جناب دکتر رحیم ربانی‌زاده، معاون اداری، مالی و مدیریت منابع پژوهشگاه و دکتر عاملی رضایی، رئیس مرکز اسناد فرهنگی آسیا و رئیس همایش، هدایایی به رسم یادبود به سخنرانان اهدا شد.